در این مقاله به سرفصل‌هایی چون معرفی کاربردهای کلی آزبست، کاربرد آن در ساختمان، مضرات آن و جایگزین‌های مناسب آن می‌پردازیم. در ابتدا معرفی کلی در رابطه با آزبست و چگونگی تحصیل آن بیان می‌شود. در ادامه با ویکی ساختمون همراه باشید.
آزبست چیست و قدمت استفاده از آن چقدر است؟
آزبست یا پنبه نسوز سیلیکات زنجیری منیزیم و آهن است که بافتی الیاف مانند دارد. آزبست به صورت سنگ معدنی از معدن استخراج می‌شود. سنگ آزبست در معادن سنگ آذرین درونی تشکیل می‌شود و از دیرباز در امپراطوری روم و یونان و در آسیا مورد استفاده بوده است. بیشترین استفاده از آن در تهیه کاغذ، پارچه و لباس نسوز بوده است و بیشتر در طبقه اشراف و پادشاهان یافت می‌شده است. در کتاب تاریخ طبری هم از استفاده آن توسط خسرو پرویز به عنوان دستار یاد شده است.
کاربردهای امروزی آزبست در چیست؟
با انقلاب صنعتی در اروپا استفاده از آزبست در اروپا و آمریکا رو به افزایش گذاشت و بیشتر شامل استفاده به عنوان عایق لوله‌های انتقال آب گرم، عایق کاری و خنک کردن اتاق کوره و موتور قطار، کشتی و …، استفاده در لنت ترمز و کلاچ ماشین‌ها، استفاده در لوله‌های انتقال آب و فاضلاب، استفاده در مصالح ساختمانی، استفاده به عنوان عایق حرارتی در ساختمان‌ها و … بوده است.
استفاده از آزبست در صنایع از چه زمانی ممنوع شد؟
پس از تحقیقات مختلف درباره خطراتی که آزبست برای سلامتی دارد، دانشمندان اقدام به چاپ مقالات در ژورنال‌ها مبنی بر سرطان‌زا بودن آزبست اقدام کردند که دولت‌ها را مجبور به تصویب قانون ممنوعیت تولید محصولات مورد استفاده صنایع با آزبست کرد. در پی این اقدام معادن آزبست هم تعطیل شدند. تمام این اتفاقات مربوط به سال‌های 1830 تا 1840 میلادی در اروپا و آمریکای شمالی است. در ایران هم پس از کش و قوس‌های فراوان از سال 1378 سرانجام در سال 1390 استفاده از آزبست در صنایع مختلف، بیش از یک مقدار معین، ممنوع اعلام شد که اطلاعات آن در سازمان استاندارد قابل دسترسی است.
کاربرد آزبست در صنایع ساختمانی شامل چه مواردی است؟
مصالح و متریال ساختمانی که می‌توانند دارای آزبست یا پنبه نسوز باشند، شامل سیستم‌های حرارتی و عایق بندی لوله‌ها، کاشی و مصالح کف، مصالح دیوار و سقف، مصالح ضد حریق، چسب‌ها، سیمان و صفحات سیمانی مانند ایرانت و لوله‌های سیمانی کم فشار و پرفشار هستند. البته بیشترین مصرف پنبه نسوز در صنایع ساختمانی در ساخت صفحات سیمانی است.
خطرات ایجاد شده برای آزبست شامل چه مواردی می‌شود؟
در تحقیقات مختلف اعلام شده است که کسانی مدتی در تماس آزبست یا پنبه نسوز بودند مانند معدنیچی‌ها و کارگران کارخانه‌ها، به بیماری‌هایی وخیم تنفسی دچار شدند و در سن پایین جان خود را از دست داده‌اند. با کالبد شکافی بدن این افراد عامل این مرگ نابهنگام نفوذ الیاف ریز آزبست به ریه و پرده جنب اعلام شد. این الیاف با چشم دیده نمی‌شوند، رنگ و بو ندارند و از طریق دهان و بینی به مسیر تنفسی وارد می‌شوند و با مرور زمان بیماری‌هایی مانند آزبستوز، سرطان ریه، مزوتلیوما و بیماری‌های مرتبط با پرده جنب را موجب می‌شوند.
راه‌های کاهش و جلوگیری از خطرات پنبه نسوز در ساختمان سازی و تخریب
هیچگاه موادی که گمان می‌رود در آنها از آزبست استفاده شده است به وسیله چکش، دریل و میخ سوراخ نکنید و از بریدن، اره کردن، حرکت دادن، شکستن این مواد نیز پرهیز کنید. برای منهدم کردن وسایل و موادی که در آنها از آزبست استفاده شده است از متخصصان آن استفاده کنید.
از انجام اعمالی مانند جارو کردن، الک کردن و نظافت که باعث ایجاد گرد و غبار می‌شوند خوددرای کنید و برای کاهش خطرات آزبست تا رسیدن تیم تخصصی بهتر است مواد داری پنبه نسوز را مرطوب نگه دارید تا از پخش شدن ذرات آن در هوا پیشگیری شود. از غذا خوردن، نوشیدن نوشیدنی و سیگار کشیدن در نزدیکی مواد دارای آزبست، خطر آن را تا 30 درصد افزایش پیدا می‌کند.
جایگزین‌های آزبست در صنایع ساختمانی کدام‌اند؟
همانطور که پیشتر هم به آن اشاره شد، آزبست در تولید صفحات سیمانی و لوله‌ها بیشترین مورد استفاده را دارد که معمولا برای جایگزینی آنها از PVA و سلولز استفاده می‌شود. برای تولید ورقهای مسطح و موجدار (ایرانت) از الیافی مانند پلی‌اکریلو نیتریل (PAN) یا فایبر گلاس نیز ممکن است استفاده شود.
اگر چه الیاف فایبرگلاس، پلی اکریلو نیتریل جایگزین خوبی برای آزبست در تولید ورق سیمانی یا محصولات ورقهای به منظور استحکام آن استفاده می‌شود، اما برای تولید لوله‌های سیمان تحت فشار به دلیل الزامات مقاومت مشخص با استانداردهای ملی یا بین‌المللی استفاده از جایگزین‌های مشابه ورقهای سیمانی، توصیه نمی‌شود؛ بنابراین در این موارد، از مواد دیگر از جمله پلی ونیل کلراید غیر پلاستیکی (UPVC)، پلی اتیلن، چدن نشکن و پلاستیک تقویت شده با شیشه استفاده می‌شود.
برخی از موادی که می‌توانند به عنوان جایگزین در این صنایع استفاده شوند و تکنیک آن در ایران نیز موجود است، استفاده از انواع الیاف طبیعی مانند الیاف نارگیل، الیاف سیسال، تفاله نیشکر، کتان، رامی، شاهدانه، کنف، کاه، چوب و… برای تقویت کامپوزیت‌های سیمانی که موضوع جدیدی محسوب نمی‌شود و بیش از دو دهه‌است که تحقیقات در این زمینه در حال انجام است.
مواد جایگزین آزبست یا پنبه نسوز
پلی وینیل الکل، پلی پروپلین، الیاف طبیعی سلولزی، تخته چوبی، بامبو، سیسال، نیشکر، کنف و … برای جایگزین آزبست در تولید ورقهای سیمانی مناسب هستند.
استفاده از لوله چدنی، آهنی، لوله پلی اتیلنی پرفشار، لوله وینیل کلراید، لوله سیمانی تقویت شده با فولاد و لوله پلی استر تقویت شده با شیشه هم جایگزین خوبی برای لوله‌های پرفشار آزبستی هستند.
لوله سیمانی سلولزی، لوله سیمانی تقویت شده با الیاف PVA، لوله سفالی یا رسی، لوله پلی استر تقویت شده با شیشه و لوله تقویت شده با فولاد هم جانشین مناسبی برای لوله‌های کم فشار آزبستی باشند. به طور کلی موادی مانند پلی اتیلن، پشم شیشه، فولاد، آهن گالوانیزه، سیمان سلولزی، الومینیوم، PVC و بسیاری مواد دیگر که در صنعت ساختمان نوظهور هستند برای جایگزین شدن با آزبست مناسب هستند.
سخن آخر
آزبست ماده معدنی است که به دلیل تولید الیاف ریز و نفوذ آنها در ریه و پرده جنب، بیماری‌های وخیم ایجاد می‌کند. در گذشته استفاده از این ماده در صنایع ساختمانی و حمل و نقل بسیار گسترده بود ولی با پی بردن به سرطان‌زا بودن آن استفاده از آن در اروپا و آمریکا به کلی ممنوع شده و مواد مناسب به آن جایگزین شد.
